کدام مجلس در رأس امور است؟
تاملی بر اهمیت جایگاه مجلس شورای اسلامی در نظام جمهوری اسلامی
کمیل قبادی
کارشناسی مدیریت دولتی، پیام نور مرکز بابل
در اندیشه بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی شرکت مردم در امور سیاسی و اجتماعی و جایگاه آنها در مبارزات تاریخی اسلامی همواره امری بی بدیل بوده است. امام خمینی (ره) همواره مردم را ولی نعمت حقیقی انقلاب میداند و از همین رو بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نقش مجلس را در قانون اساسی پررنگ در نظر میگیرد؛ تا جایی که درباره این قوه قانون گذار میگوید:
«من هیچ تردیدی ندارم و در این معنا هم که مجلس در رأس همه ارگانها واقع است و مجلس، ملت است که متبلور شده است و تحقق پیدا کرده است در یک جای محدود، این هم بیاشکال است.» (1)
«...و من تکرار میکنم مجلس بالاترین مقام است در این مملکت... و من امیدوارم که مجلس یک مجلس اسلامی، مجلس عبادت باشد؛ نه مجلسی که – خدای نخواسته – معصیت در آن واقع بشود و به دیگران اهانت کنند؛ به کسی بد بگویند. اینها خلاف اسلام است. و نباید بشود.» (2)
آنچه که باید در مورد رأس امور بودن نهادی چون مجلس در نظر قرار داد به جهت بررسی وضعی خانه ملت، مؤلفههایی است همچون:
1- جایگاه حقوقی و میزان اثربخشی مجلس در شالکه نظام جمهوری اسلامی؛ 2- ویژگی هر یک اعضای منتخب ملت در این نهاد عالی؛ 3- اهم وظایف تعریف شده برای یک نماینده در خانه ملت؛ 4 -چرایی لزوم وقوع چنین نهادی در نظام اسلامی. که در صورت داشتن آگاهی از این موارد و ایضاً وجود اعتقاد و التزام عملی به این چهار خصیصه، میتوان به درک صحیحی از مفهوم رأس بودن این نهاد قانونگذار رسید. در ادامه این موارد تشریح خواهند شد.
جایگاه حقوقی و میزان اثربخشی مجلس
در شالکه نظام جمهوری اسلامی ایران
در نخستین مؤلفه از درک صحیح مفهوم در رأس امور بودن مجلس، باید به جایگاه حقوقی این نهاد پرداخت. مجلس، بهصورت کلی رکن اصلی نهاد قانونگذار در نظام جمهوری اسلامی ایران است که در آن نمایندگان ملت به طور مستقیم و با رأی مخفی انتخاب خواهند شد. (3) به موجب متن قانون (4) مجلس شورای اسلامی در عموم مسائل در حدود مقرر در قانون اساسی میتواند قانون وضع کند؛ پس از تصویب قانون مدنظر و مترتب شدن اعتبار مالی و پس از ابلاغ، بهصورت رسمی نهاد مجری موظف خواهد بود به اجرای دقیق آن قانون؛ لذا اهمیت حقوقی این نهاد قانونگذار در شاکله نظام جمهوری اسلامی از حیث مورد بررسی و تأیید خواهد بود که به موجب اختیارات و حدود تعریف شده، و در قالب چارچوب سیاستهای کلی نظام، هدایت کلان بسیاری از سیاستها در خصوص اجرا به عهدهی نمایندگان منتخب ملت و در نگاه کلی، خانه ملت خواهد بود.
اهمیت مجلس و مصوبات آن از دیدگاه امام خمینی (ره): «... و من تکرار میکنم مجلس بالاترین مقام است در این مملکت. مجلس اگر رأی داد و شورای نگهبان هم آن رأی را پذیرفت، هیچ کس حق ندارد یک کلمه راجع به این بگوید. من نمیگویم رأی خودش را نگوید؛ بگوید؛ رأی خودش را بگوید؛ اما اگر بخواهد فساد کند، به مردم بگوید که این شورای نگهبان کذا و این مجلس کذا، این فساد است، و مفسد است یک همچو آدمی، تحت تعقیب مفسد فی الارض باید قرار بگیرد.» (5)
ویژگی هر یک اعضای منتخب ملت
دومین مؤلفه از دلایل رأس امور بودن مجلس، قطعاً با ویژگی خاص منتخبین ملت مرتبط خواهد بود و این یعنی باید درک درستی از چیستی شاخصهای مدنظر جهت حضور؛ چگونگی نحوه ورود به عرصه انتخابات و حضور در چنین نهادی مهم را در ذهن مورد حلاجی و بررسی قرارداد و پرسید که آیا نحوه ورود به این عرصه فرمایشی ست! یا براساس ضوابط و با معیار تخصص گرایی. در مورد پاسخ به چیستی شاخصهای مدنظر جهت حضور، افزون بر شاخصهایی چون اعتقاد، ایمان، صداقت، تقوا و کاردانی، به موجب متن قانون (6) باید بر اساس موارد مطالبه شده، مورد تأیید مرجع ناظر واقع شده و در این مقطع احراز صلاحیت را کسب نمایند. لذا بر اساس ساز و کاری قانونی و با شرایطی اینچنین سختگیرانه - به موجب حساسیت مقام نمایندگی و اهمیت نهاد مجلس – افراد بی هیچ شائبه فی ما بین عملکرد فرمایشی و یا بر مدار ضابطه، کاملاً قانونی و بر اساس قواعد وضع شده [به شرط پذیرش توسط مردم]، امانتدار کرسی بهارستان خواهند بود.
اهمیت حضور نمایندهای صالح در مجلس از دیدگاه امام خمینی (ره): «... و از نمایندگان مجلس شورای اسلامی در این عصر و عصرهای آینده میخواهم که اگر خدای نخواسته عناصر منحرفی با دسیسه و بازی سیاسی وکالت خود را به مردم تحمیل نمودند، مجلس اعتبارنامه آنان را رد کنند و نگذارند حتی یک عنصر خرابکار وابسته، به مجلس راه یابد.» (7)
اهم وظایف تعریف شده
برای یک نماینده در خانه ملت
مؤلفه سوم از چهار شاخص مدنظر، متوجه است بر مبحث وظایف یک نماینده در مقام یک منتخب ملت و مؤثر بر قانونگذاری و نظارت بر اجرا. در بُعد قانونگذاری «هر نماینده در برابر تمام ملت مسئول است و حق دارد در همه مسائل داخلی و خارجی کشور اظهارنظر نماید.» (8)
بر اساس این اصل از قانون اساسی، در خصوص سیاستهای کلان جمهوری اسلامی در باب مسائل داخلی و خارجی، نمایندگان در کنار دارا بودن از حق مداخله در مسائل داخلی و خارجی، موظفاند بر مسئولیت پذیری در مورد قوانین وضع شده در خصوص آن مسائل؛ چه آنکه مداخله نموده و یا ننموده باشند. یکی از وظایف بسیار مهم نمایندگان مجلس، توانایی در مواردی است که لازم میدانند هیئت وزیران یا هر یک از وزرا را استیضاح کنند، و در صورت عدم رأی اعتماد به وزیر و یا هیئت وزیران مورد استیضاح، اقدام به عزل نمایند (قسمتی از اصل 89 قانون اساسی)؛ در بُعد نظارتی مجلس اهمیت تا بدان جایی متصور است که «هر کس شکایتی از طرز کار مجلس یا قوه مجریه یا قضاییه داشته باشد، میتواند شکایت خود را کتباً به مجلس شورای اسلامی عرضه کند. مجلس موظف است به این شکایات رسیدگی کند و پاسخ کافی دهد و در مواردی که شکایت به قوه مجریه یا قوه قضاییه مربوط است رسیدگی و پاسخ کافی دهد و در مواردی که شکایت به قوه مجریه یا قوه قضاییه مربوط است رسیدگی و پاسخ کافی از آنها بخواهد و در مدت متناسب نتیجه را اعلام نماید و در موردی که مربوط به عموم باشد به اطلاع عامه برساند.» (9)
امام خمینی(ره) در باب اهم وظایف مجلس می فرمایند: «مجلس شورای اسلامی مجلس مشورت است، مجلسی است که باید متفکرین، آقایان، مسائلی که مایحتاج ملت است و کشور است در میان بگذارند و با هم مشورت کنند. مباحثه کنند فقط آن چیزهایی که مربوط به ملت است و به اسلام./ ... مجلس شورای اسلامی که شما آقایان وکیل هستید از طرف ملت برای خدمت در آن بنگاه، باید آنکه دلخواه ملت است در آنجا طرح بشود. و آنچه دلخواه اسلام است بحث و مشورت بشود. و به ترتیبی که مقرر است تصویب بشود و همه چیزش اسلامی باشد.» (10)
چرایی لزوم وقوع چنین نهادی در نظام اسلامی
مردم سالاری دینی؛ اصطلاحی که متفاوت است با دموکراسی اسلامی و شاید یکی از نقاط عطف عملگرایی به این اصطلاح در حضور نهادی قانونگذار است که متشکل است از نمایندگانی که در بُعد تخصص و دغدغه مندی، اصلحترین خواهند بود و از منظر مردمسالاری دارای مقبولیتی حداکثری. به موجب وقوع مجلسی متخصص و کارآمد و نه فرمایشی در نظام اسلامی – بر اساس متن قسم نامه مجلس – نمایندگان ملت در درون خانه ملت متضمن و موظف به رعایت مشی ذیل خواهند بود. ارزش و اهمیت مجلس – به غیر از بُعد تخصصی – از این حیث مورد اعتبار است که متحمّل ودیعه ای است از جانب ملت و نهادی است مورد اعتماد که از حاصل مشارکتی حداکثری و انتخابی بهصورت مستقیم متشکل است.
در متن سوگند نامه آمده است: «من در برابر قرآن مجید به خدای قادر متعال سوگند یاد میکنم و با تکیه بر شرف انسانی خویش تعهد مینمایم که پاسدار حریم اسلام و نگهبان دستاوردهای انقلاب اسلامی ملت ایران و مبانی جمهوری اسلامی باشم، ودیعهای را که ملت به ما سپرده به عنوان امینی عادل پاسداری کنم و در انجام وظایف وکالت، امانت و تقوی را رعایت نمایم و همواره به استقلال و اعتلای کشور و حفظ حقوق ملت و خدمت به مردم پای بند باشم، از قانون اساسی دفاع کنم و در گفتهها و نوشتهها و اظهارنظرها استقلال کشور و آزادی مردم و تأمین مصالح آنها را مدنظر داشته باشم.» لذا بر اساس آنچه طرح و مورد بررسی واقع شد، مجلس در رأس امور است چراکه منتسب به ملت و برآمده از مردم سالاری دینی است؛ در رأس امور است چراکه قلب نظام اسلامی است در مقام قانونگذاری و در رأس امور است چراکه موجب تقویت اتحاد ملی ست و هدایتگر در مسیری صحیح با محوریت افقی برآمده از آرمانهای ناب مکتب ولایت و نظام اسلامی.
نظر امام خمینی (ره) در خصوص تأیید مجلس: «... من قبلاً از آقایانی که زحمت دادم معذرت میخواهم، لکن بعض مسائل هست که موجب شد من به خدمت آقایان برسم و آن چیزی که تکلیفم هست، عرض کنم. اولاً که هیچ نگرانیای در این مسائل نیست و من تأیید میکنم مجلس را و همیشه سفارش میکنم به ملت که مجلس را باید تأیید کنند. و مجلس از ارگانهایی است که لازم است بر همه ما که او را تأیید کنیم. و هیچ کس حق ندارد که راجع به مجلس جسارتی بکند، و مجلس حقش است که موافق و مخالف داشته باشد و ممتنع، و یک مسئلهای است که همیشه باید در مجلس باشد و این امری است که گذشت و در او هیچ صحبتی نیست.» (11)
منابع:
۱) صحیفه امام، ج ۱۷، ص: ۲۴۶
۲) صحیفه امام، ج ۱۴، ص: ۳۷۱
۳) اصل 62 قانون اساسی
۴) اصل 71 قانون اساسی
۵) صحیفه امام، ج ۱۴، ص: ۳۷۱
۶) ماده ٢٨ قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی
۷) صحیفه امام، ج ۲۱، ص: ۴۲۱
۸) اصل 84 قانون اساسی
۹) اصل 90 قانون اساسی
10) صحیفه امام، ج ۱۲، ص: ۳۴۵
11) صحیفه امام، ج ۱۹، ص: ۳۹۷
رسول
عالیه احسنت